تـاب آوری ؛ رهیافتی از اسلام در مدیریت بحران

تـاب آوری ؛ رهیافتی از اسلام  در مدیریت بحران

         مفهوم تـاب‌آوری اولین بار در سال 1973 مطرح شد. كلمه تاب آوري از علم فيزيك گرفته شده و در معني اصلي كلمه به عقب جهيدن» (داشتن حالت ارتجاعی) می باشد. به بیان دیگر تاب‌آوری، سازگاری مثبت در واکنش به شرایط ناگوار است^{.والر، 2001؛ به نقل از سامانی، جوکار و صحراگرد،1386}

 در تعاریف اولیه تاب‌آوری، اشاره به مفهوم برگشت به گذشته می‌شود، یعنی افراد جامعه در مقابل مخاطرات و فشار، تاب‌آوری دارند و بعد از بحران به شرایط متعادل گذشته برمی‌گردند و تلفات انسانی و خسارات اقتصادی به حداقل می‌رسد؛ اما در تعاریف متاخر، توانایی یک سیستم به گونه‌ای مطرح می‌شود که نه‌ تنها در مقابل بحران‌ها مقاوم و برگشت‌ پذیر است؛ بلکه در این راه به کارکرد و توانمندی بیشتری دست می‌یابد.

         واژه ای که در این مورد به کار می رود Resilience است که در لغت به معنای ارتجاعی عمل کردن و یا قابلیت جذب ضربه نظیر کمک فنر خودرو می باشد. مراد از کاربرد این واژه این است که با درس هایی که از حوادث گذشته فرا گرفته می شود سیستم را به گونه ای تنظیم کنیم که در آینده بتواند حوادث مشابه را دفع کند و به دلیل خاصیت تاب آور بودن خود خسارات و زیان های کمتری بدان وارد آید. در بحث تاب آوری سخن از توانایی آماده شدن و برنامه ریزی برای تحمل کردن، بازیابی یا سازگاری موفق تر با حوادث و سوانح ناخوشایند بالقوه است. سخن از ظرفیت تحمل شوک ها و بازگشت به حالت اول و ممانعت از شکستن و فروپاشی است. سخن از بازیابی سریع شخص، پس از بلایاست. توانایی فرد در استمرار عملکرد مناسب در حین و بعد از بحران یا حوادث دلخراش در همه سطوح رفتاری است.

       در لابلای معارف و آموزه های دینی، مفهوم تاب آوری با عبارات متعددی طرح شده است. به نظر می رسد در واژه هایی دینی چون صبر» و توکل» و ایمان» و حتی تقوا» مفهوم تاب آوری به خوبی قابل مشاهده است. مدعای ما این است که دینداری و عامل دین و معنویت و مولفه های کارآمدی چون صبر و توکل و ایمان می توانند به تاب آور نمودن بیش از پیش جامعه منتج شوند و بیانجامند. تعبیر ما از تاب آوری به زبان دینی صابرین» و جامعه صبور» است. گاه، شخص حقیقی مانند افراد جامعه، صبور و تاب آوراند و گاه شخص حقوقی مثل سازمان ها صبور و تاب آور هستند. به نظر می رسد میان دین داری و نگرش دینی با شکیبایی و تاب آوری رابطه مثبت و معنا داری وجود دارد. این مطلب در تحقیقات محققان در جای خود اثبات شده است. ^{(گریف و همکاران 2007؛ حمید و همکاران، 1391،)} پیروی از دستورات و آموزه های دینی، زندگی جهت دار، و هدفمندی در زندگی، می تواند شخص را در مواجهه با مشکلات و ناکامی ها و بلایا و حوادث و بحران های زندگی، شکیبا و قدرتمند نموده، او را قادر سازد آنها را به آسانی تحمل نماید و از هم نگسلد و عنان از دست ندهد. این دقیقاً ترجمان مفهوم تاب آوری است. وقتی حادثه تلخی مانند زله رخ داده و شخص عزیزان خود را از دست می دهد و انبوهی از درد و رنج و مشکلات بر سر او آوار می شود داشتن روحیه ای مذهبی و دینی و بازیگری عنصری مقدس به نام توکل بر خدا» و رضا به رضای خدا» منجر به این می شود که شخص آسیب دیده با انعطاف و کشسانی عجیبی در مقابل این حجم از رنج و فشار نشکند و با آرامش بیشتر بر اضطراب ها و عواطف منفی خود غلبه کند و شیوه مناسب تری برای مواجهه با مشکلات خود بیابد. این اثر، یک مفهوم دینی عمیق است که می تواند روان یک فرد را چنان مستحکم نماید که درهم نشکند و تاب بیاورد.

       اگر به دنبال جامعه ای صبور با تاب آوری بالا هستیم باید روی مولفه های دینی سرمایه گذاری کنیم. تنها، آموزه های دینی می توانند مهارت های خود مدیریتی و تاب آورانه را در فرد ایجاد کنند، رشد دهند و به بار بنشانند. مفاهیم ارزشمندی مانند تقوا» یعنی مدیریت بر نفس، و صبر» تنها در عرصه دین می توانند درخشنده و کارآمدی داشته باشند. جامعه متقی، جامعه ای صبورتر و تاب آورتر است. ﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَةِ﴾﴿البقرة،45﴾ از شكيبايى و نماز يارى جوييد» ؛﴿وَ تَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ﴾ ﴿و همديگر را به حقّ سفارش و به شكيبايى توصيه كرده‏اند﴾﴿العصر،3﴾؛ براى اين صبر اجر و پاداشى بس عظيم است. امام صادق^{عليه­السلام} فرمود: مَنِ ابتُلِى مِن المُومنين بِبَلاءٍ فصَبَر عليه كان له مِثل اَجر اَلفَ شهيدٍ ^{نراقى،جامع السادات، ج3، ص404}هر مومنى به بلايى مبتلا شود و بر آن شكيبايى ورزد براى او چونان هزار شهيد پاداش خواهد بود.

       تاب آوری، هم بخشی از مرحله بازسازی از مراحل چهارگانه مدیریت بحران و هم جزئی از مرحله آمادگی محسوب می شود. اگر مدیریت بحران در صدد ایجاد و حفظ آمادگی جامعه برای پاسخگویی مناسب به حوادث و سوانح است یا اگر می خواهد در مرحله بازسازی، سرعت عمل داشته و در حداقل زمان، حداکثر میزان بازسازی را ارائه دهد، باید در موضوع دینداری جامعه هدف خود کار کرده باشد. این یک کار فرهنگی و سرمایه گذاری فرهنگی بسیار کارآمد و موثر در مدیریت بحران است. برای کار فرهنگی با سمت و سوی دینمدارانه و همراه با پیوست دینی، موارد ذیل می تواند در تاب آور نمودن جامعه هدف بسیار موثر و مفید باشد.

راهکارهای تــاب آور سازی

         همه این راهکارها منبعث از آموزه های ایمانی و دینی است. اگر دین با تمام ابعاد خود و در کلیّت جامع خود، بیان و اجرا گردد می تواند آثار فوق­العاده­ای در تاب آور سازی و صبور بار آوردن معتقدینش برجای گذارد. مفاهیم و آموزه های زیر باید توسط متولیان امر دین و فرهنگِ دینی و حاکمیت دینی در جامعه جریان و سریان یابد و منتشر گردد.

1): به هر میزان که می توانیم باید به معنادار بودن و هدفمند بودن زندگی و موضوع ایدئولوژی دینی در افراد بپردازیم و آن را عمق ببخشیم.

2): زندگی پر از چالش ها و سختی هاست. اساساً انسان به همراه سختی زاده شده است.﴿لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي کَبَدٍ﴾براستى كه انسان را در رنج آفريده‏ايم».﴿البلد،4﴾ فهم این نکته انسان را صبور می کند. باید این نگاه به جامعه منتقل شود.

3): همه­ی حوادث و اتفاقات عالم هستی به اذن و اراده و خواست حضرت پروردگار انجام می شود و حول و قوه، فقط از جانب او و خواست اوست. ﴿وَ مَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا﴾ و هيچ برگى فرو نمى‏افتد مگر [ اينكه ] آن را مى‏داند». ﴿الأنعام‏،59﴾ پس هر چه از دوست رسد نیت! دانستن این نکته مایه آرامش و صبر آدمی و تاب آوری بیشتر اوست. به قول حافظ شیرازی:

گر رنج پیش آید و گر راحت ای حکیم                   نسبت مکن به غیر که این‌ها خدا کند

4): در مفاهیم الهیه سخن از پایان سختی ها و رسیدن آسانی بعد از سختی هاست. ﴿إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً﴾ آرى، با دشوارى، آسانى است».﴿الشرح‏،6﴾ امید و صبر در سختی ها مایه تاب آوری بیشتر است. پایان شب سیه سپید است!

5): انسانهای مومن مسئولیت پذیرند. می دانند اصابت برخی بلاها حاصل، و نتیجه برخی اعمال آنهاست. پس نتیجه کار خود را می پذیرند و بر آن صبر می کنند و درصدد اصلاح و بازسازی اند.﴿ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِينَ عَمِلُوا السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِکَ وَ أَصْلَحُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ‌﴾ [با اين همه] پروردگار تو نسبت به كسانى كه به نادانى مرتكب گناه شده، سپس توبه كرده و به صلاح آمده‏اند ، البته پروردگارت پس از آن آمرزنده مهربان است».﴿النحل‏،119﴾

6): افراد جامعه مومن، با شرکت در اجتماعات مذهبی مانند نمازهای جمعه و جماعات و هیات های مذهبی و مراسمات مذهبی، صبورتر و آرام تر بار آمده، تحمل شرایط سخت و بحرانی برایشان آسان می شود.

7): چنانکه از واژه ایمان» بر می آید امنیت و آرامش نتیجه ایمان است. مومنان، آرامش عمیق تر و مستحکم تری داشته و با طوفان های روزگار مانند سوانح و حوادث، خم می شوند ولی نمی شکنند. آنان صبورتر و پخته تر عمل می کنند.

جدیدترین اثر مکتوب حجت الاسلام زینالپور فتاحی منتشر شد.

جدیدترین آثار مکتوب حجت الاسلام زینالپور فتاحی

کتاب جدبد حجت الاسلام زینالپور فتاحی با نام رسم الحیات منتشر شد.